ผ้า “ตีนซิ่น” แบบเจ้านายเมืองอุบลฯ

จากการศึกษาหลักฐานตัวอย่างผ้าโบราณ กรณี “ตีนซิ่น” แบบเจ้านายเมืองอุบลฯ ทั้งในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานีและในคลังสะสมส่วนบุคคล ได้ข้อสังเกตว่า เจ้านายเมืองอุบลฯ มีการสร้างสรรค์ ลวดลายและเลือกใช้เทคนิคการทอสำหรับส่วนตีนซิ่นแตกต่างจากถิ่นฐานเดิม ทั้งนี้ผู้วิจัยขอสันนิษฐานว่า อาจเป็นสัญลักษณ์ของการสร้างเมืองใหม่ที่มีรูปแบบศิลปะเป็นของตนเอง

สนใจเลือกชมและสั่งซื้อ"ตีนซิ่นไหมแท้ "คลิกที่นี่ค่ะ

หลักฐานลวดลายผ้าทอแบบเจ้านายเมืองอุบลฯ หรือผ้าทอเมืองอุบลฯ กรณี “ผ้าตีนซิ่น” ที่มีพัฒนาการที่ประยุกต์ออกแบบจนมีความงดงามตามแบบเฉพาะตัว โดยมีทั้งการออกแบบที่เกิดขึ้นใหม่และการประยุกต์มรดกสิ่งทอ โดยสามารถจำแนกประเภทตีนซิ่นของเจ้านายเมืองอุบลฯ ได้เป็น ๕ ประเภทดังนี้

๑) ตีนซิ่น ที่ทอด้วยเทคนิค “ขิด” เป็น “ลายกระจับย้อย” ที่ชื่อนั้นพยายามนำมาจากพืชท้องถิ่นคือ “กระจับเขาควาย” ที่มีลักษณะ งอโค้งคล้ายลวดลายผ้า และมีก้านย้อยลงมา หากแต่ลักษณะของลวดลายผ้าบ่งชี้ต้นกำเนิดของลวดลายตัวมันเองอย่างชัดเจนว่า มีน่าจะมีต้นกำเนิดจาก “ลายเชิง” ของผ้าเบี่ยงชาวภูไท นอกจากนี้แล้วยังมี “ตีนซิ่น ลายนาค” ที่น่าจะประยุกต์ขึ้นพร้อมๆ กัน

ภาพที่ ๖-๓๑ ภาพรวมเปรียบเทียบ ตีนซิ่นลาย “กระจับย้อย” กับ “กระจับควาย” ที่เจ้านายเมืองอุบลฯ น่าจะประยุกต์จาก ลายเชิงผ้าเบี่ยงของชาวภูไท ในท้องถิ่นลุ่มแม่น้ำโขง ที่มาภาพ: สิทธิชัย สมานชาติ, ๒๕๕๗.

ชื่อผ้า: ตีนซิ่น ลาย “ตีนกระจับย้อย” (กระจับ คือ กระจับควาย ) มีลายดาวประกอบบน-ล่าง
เทคนิคการทอ: ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา: จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า: พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

๒) ตีนซิ่น ที่ทอด้วยเทคนิค “ขิด” เป็น “ลายช่อ” ที่มีทั้งลวดลายที่เป็นลายช่อธรรมดา และลวดลายที่เป็น “ลายช่อดอกก้านของ” (ช่อดอกปีบ) ที่อาจมีความสัมพันธ์กับ “ลายช่อแทงท้อง” ของผ้าสยามที่ส่งไปให้เจ้าเมืองเมืองอุบลฯ ใช้นุ่งเป็นชุดเข้าเฝ้า

 ชื่อผ้า: ผ้าตีนซิ่น ยกขิด ลายตีนช่อ “ช่อดอกก้านของ” (ช่อดอกปีบ)
เทคนิคการทอ: ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา: จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า: พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

ภาพที่ ๖-๓๒ ภาพรวมเปรียบเทียบ ตีนซิ่นลาย “ดอกก้านของ” กับ “ดอกปีบ” ที่เจ้านายเมืองอุบลฯ น่าจะประยุกต์จากลาย ที่สัมพันธ์กับตีนซิ่นเดิมของราชส านักล้านช้าง แต่เรียกขานด้วยพืชท้องถิ่น ที่มาภาพ: สิทธิชัย สมานชาติ, ๒๕๕๗.

ชื่อผ้า: ผ้าตีนซิ่น ยกขิด ลายตีนช่อ
เทคนิคการทอ: ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา: จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า: พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

ชื่อผ้า: ผ้าตีนซิ่น ยกขิด ลายตีนช่อ
เทคนิคการทอ: ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา: จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า: หม่อมหลวงภูมิใจ ชุมพล (มรดกผ้าจาก หม่อมเจ้าหญิงบุญจิราธร (ชุมพล) จุฑาธุช)

ชื่อผ้า: กราฟลายผ้า ตีนซิ่น แบบเจ้านายเมืองอุบลฯ
เทคนิคการทอ: ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา: จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า: พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

ชื่อผ้า : ผ้าตีนซิ่น ยกขิด ลายตีนช่อ
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

ชื่อผ้า : ผ้าตีนซิ่น ยกขิด ลายตีนช่อ
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : หม่อมหลวงภูมิใจ ชุมพล (มรดกผ้าจาก หม่อมเจ้าหญิงบุญจิราธร (ชุมพล) จุฑาธุช)

ชื่อผ้า : ผ้าตีนซิ่น ยกขิด ลายตีนช่อ
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

๓) ตีนซิ่น ที่ทอด้วยเทคนิค “ขิด” เป็น “ลายตีนตวย” ซึ่งคำว่า “ตวย” ตรงกับคำว่า “กรวย” ในภาษาไทยภาคกลาง แสดงความสัมพันธ์ระหว่าง “ลายกรวยเชิง” ของราชสำนักสยามกับลวดลายเชิงผ้าของท้องถิ่นลุ่มแม่น้ำโขง ที่เจ้านายเมืองอุบลฯ ประยุกต์นำมาใช้แต่นำชื่อลวดลายของราชสำนักสยามไปเรียกขานตามแบบภาษาไทยถิ่นอีสาน

ภาพที่ ๖-๓๓ ภาพรวมเปรียบเทียบลวดลาย “กรวยเชิง” กับ “ตีนตวย” ที่เจ้านายเมืองอุบลฯ น่าจะประยุกต์มาจากลายที่ ราชส านักสยามใช้ เป็นสัญลักษณ์เพื่อแบ่งแยกฐานานุศักดิ์ โดยนำมาใช้ในความหมายเดียวกัน ที่มาภาพ: สิทธิชัย สมานชาติ, ๒๕๕๗. 

ชื่อผ้า : กราฟลายผ้า ตีนซิ่น “ลายตีนตวย” (ตวย ตรงกับคำว่า กรวย –กรวยเชิง)
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

ชื่อผ้า : “ลายตีนตวย” (ตวย มาจากคำว่า กรวย –กรวยเชิง)
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี ผ้ามรดกจาก นางไสลลักษณ์ ราชพิตร (เชื้อสายหม่อมบุญยืน ชุมพล ณ อยุธยา)

ชื่อผ้า : กราฟลายผ้า ตีนซิ่น “ลายตีนตวย” ผสม ลายม้า และลายคน
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

ชื่อผ้า : ลายตีนซิ่น “ลายตีนตวย” (ตวย ตรงกับคำว่า กรวย –กรวยเชิง)
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

ชื่อผ้า : กราฟลายผ้า ตีนซิ่น ลายนาค สลับ ลายช่อ
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

 ชื่อผ้า : ตีนซิ่น ลายนาค สลับ ลายช่อ
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

 ชื่อผ้า : กราฟลายผ้า ตีนซิ่น ลายนาค
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : นางวีณา ณ อุบล (มรดกผ้าจาก ดร.สุนัย ณ อุบล เชื้อสายเจ้านายเมืองอุบลฯ)

ชื่อผ้า : ตีนซิ่น ลายนาค
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : นางวีณา ณ อุบล (มรดกผ้าจาก ดร.สุนัย ณ อุบล เชื้อสายเจ้านายเมืองอุบลฯ)

สนใจเลือกชมและสั่งซื้อ"ซิ่นต่อตีนตวยไหมแท้ "คลิกที่นี่ค่ะ

๔) ตีนซิ่น ที่ทอด้วยเทคนิค “ขิด” ดิ้นเงินดิ้นทองเป็นลายแถบใหญ่ ตามแบบ “จำปาศักดิ์” และ “เวียงจันทน์” ลักษณะนี้น่าจะเป็นผลงาน เชื้อสายเจ้านายฝั่งลาวที่แต่งงานมาอยู่เมืองอุบลฯ

ชื่อผ้า : ตีนซิ่น แบบจำปาศักดิ์ ตัวซิ่น ลายหมี่ผาสาทเผิ่ง สลับลายขอนาคน้อน สลับขิดดอกดาว
เทคนิคการทอ : ขิด (เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า) มัดหมี่ (มัดกั้นสีเส้นพุ่ง)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา : จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

๕) ตีนซิ่น ที่ทอตามแบบการ “ขิดคั่น” แบบดั้งเดิม มีการทอทั้งแบบลายขีดคั่นธรรมดาแบบดั้งเดิม และมีความพยายามที่จะใช้เทคนิคนี้สร้างลายขึ้นใหม่

ชื่อผ้า : ตีนซิ่น และตัวซิ่น ลายขิดคั่น
เทคนิคการทอ : ขิด (ยกตะกอเก็บลายขิด เสริมเส้นพุ่งพิเศษ ตลอดหน้าผ้า)
แหล่งสืบทอดภูมิปัญญา: จังหวัดอุบลราชธานี
ค้นคว้าจากคลังผ้า : หม่อมหลวงภูมิใจ ชุมพล (มรดกผ้าจาก หม่อมเจ้าหญิงบุญจิราธร (ชุมพล) จุฑาธุช)

สนใจเลือกชมและสั่งซื้อ"ตีนซิ่นไหมแท้" คลิกที่นี่ค่ะ

ในบรรดาลวดลาย “ตีนซิ่น” (ตีนกระจับย้อย ตีนตวย ตีนขิดปราสาทผึ้ง ตีนขิดดอกแก้ว ตีนช่อ ตีนขิดคั่น) พบว่าลวดลายตีนซิ่นที่ชุมชนถือเป็นลายเอกลักษณ์โดดเด่นคือ “ลายตีนตวย” ที่ได้รับอิทธิพลมาจาก “ลายกรวยเชิง” ที่แสดงความสัมพันธ์เกี่ยวดองเป็นเครือญาติระหว่างราชสำนักสยาม (กรุงเทพฯ) กับเจ้านายเมืองอุบลฯ โดยได้มีการฟื้นฟูและยังคงสืบทอดการทอผ้าลายนี้กันอยู่ในปัจจุบัน

ขอขอบคุณแหล่งที่มา :

• จากเอกสารวิจัยเรื่อง "การทอผ้าและลวดลายผ้าแบบของเจ้านายเมืองอุบลฯ" ฉบับสมบูรณ์โดย ผศ.ดร.สิทธิชัย สมานชาติ และคณะ ซึ่งจัดทำขึ้นภายใต้การสนับสนุนของกรมส่งเสริมวัฒนธรรม