ลายผ้าเอกลักษณ์ประจำจังหวัดสงขลา "ผ้าลายราชวัตร"

ประวัติความเป็นมา 

ถ้ากล่าวถึงเรื่องของผ้าทอ ก็ต้องนึกถึงผ้าทอเกาะยอที่ มีการทอกันมานานเป็นร้อยปี จนกลายเป็นประวัติศาสตร์ของ ผ้าเกาะยอ ถึงแม้เกาะยอจะมีพื้นที่เล็กและประชากรน้อย แต่ มีอาชีพหลากหลายรวมอยู่บนเกาะยออย่างสมบูรณ์ครบถ้วน

ผ้าทอ “ลายราชวัตร” นั้นมีมาตั้งแต่เมื่อใดไม่ทราบได้ แต่เดิมทีผ้าทอ “ลายราชวัตร” ชาวบ้านไม่ได้เรียกชื่อนี้ แต่เป็น ผ้าที่มีการทอด้วยมือเป็นลายดอกเล็ก ๆ แล้วเรียกชื่อว่า “ลายก้านแย่ง” หรือ “ลายคอนกเขา” เหตุเพราะมีลวดลายผ้า คล้ายกับขนคอของนกเขาชวา ในสมัยของพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จประพาสเมืองสงขลาและ แหลมมลายู ครั้งที่ ๑ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๒ เสด็จฯ ไปทรงเยี่ยม ราษฎรชาวเกาะยอ ซึ่งมีหลักฐานปรากฏอยู่ในจดหมายเหตุ ต่อมา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาส เมืองสงขลาและแหลมมลายู ครั้งที่ ๒ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๓ โดยเสด็จ ลงเรือพระที่นั่งกระเชียง มีเรือกลไฟเล็กจูงไปขึ้นที่ปากนํ้าเมือง สงขลา ผ่านหน้าเมืองจนไปถึงเกาะยอ เพื่อเสด็จพระราชดำ เนิน ไปประทับบนพลับพลา ซึ่งพระยาอนันตสมบัติ (เอม ณ สงขลา) ผู้ช่วยราชการเมืองสงขลาจัดสร้างไว้รับเสด็จ (บ้านสวนทุเรียน หมู่ที่ ๔ ตำ บลเกาะยอ )

ณ ที่นี้ คุณยายกํ่า ภัทรชนม์ ได้นำผ้าทอมือที่สวยที่สุด ในสมัยนั้น ขึ้นถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นผ้าที่ทอจากกี่มือ (๔ ตะกอ) พระองค์พอพระราชราชหฤทัย เป็นอย่างมาก จึงพระราชทานชื่อให้ใหม่ว่า “ลายราชวัตร” ซึ่งแปลว่า กิจวัตรหรือการกระทำ เมื่อวันที่ ๒๘ พฤษภาคม ๒๔๔๓ เวลา ๕ โมงเศษ หลังจากพระองค์เสด็จฯ กลับ ผ้าทอลาย “คอนกเขา” จึงถูกเรียกต่อ ๆ กันมาจนถึงทุกวันนี้ ในนาม “ผ้าทอลายราชวัตร”

ข้อมูลการขึ้นทะเบียน

ประกาศจังหวัดสงขลา เรื่อง ประกาศรับรองลายผ้า อัตลักษณ์ประจำจังหวัดสงขลา ลงวันที่ ๒๐ มกราคม ๒๕๖๕

รายละเอียดการผลิตผ้า 

การทอผ้าทอเกาะยอเป็นงานที่ยาก ต้องอาศัยเวลา จึงทำ ให้ผ้าราคาสูง มีความสวยงาม มีความมันเงางามอยู่ในตัว จนเป็นเอกลักษณ์ของผ้าทอเกาะยอ มีลักษณะการทอคือ การทอสลับสีและการทอยกดอก

๑. การทอสลับสี

เป็นการทอแบบพื้นบ้านคือ การทอผ้า ที่ใช้ตะกอเพียง ๒ ตะกอ โดยทำการยกเส้นด้ายยืนเพื่อสอด ด้ายพุ่งเข้าไปทำ ให้เกิดเป็นผืนผ้า ซึ่งเราจะเห็นว่าการทอผ้า แบบพื้นบ้านนั้นแบ่งออกเป็น ๒ ประเภท คือ

๑.๑ การทอสลับสี เป็นการทอผ้าสลับสีทั้งด้ายยืนและ ด้ายพุ่ง เช่น การทอผ้าขาวม้า

๑.๒ การทอแบบตีเกลียวสลับสี ซึ่งเราจะได้ยินชื่อผ้า ชนิดนี้ว่า ผ้าหางกระรอก ผ้าตาสมุท์ (ตาสมุก) หรือลายตะเครียะ

๒. การทอยกดอก

เป็นการทอผ้าเพื่อให้เกิดเป็นลวดลาย ต่าง ๆ จะใช้ตะกอเป็นตัวทำลวดลาย ในการทอผ้าเกาะยอมีตั้งแต่ สองตะกอ สี่ตะกอ หกตะกอ แปดตะกอ จนถึงสิบสองตะกอ เช่น ผ้าลายต่าง ๆ ซึ่งคุณภาพและความละเอียดของลวดลาย ก็ขึ้นอยู่กับจำ นวนของตะกอที่ใช้ ขั้นตอนการทอผ้าในกี่กระตุก มีดังนี้

ขั้นที่ ๑ สับตะกอให้ด้ายแยกออกจากกัน โดยใช้เท้า เหยียบคานเหยียบที่อยู่ข้างล่างเพื่อเปิดช่องว่างสำ หรับให้ด้าย พุ่งผ่านเข้าไปได้

ขั้นที่ ๒ ใช้มือพุ่งกระสวยด้ายพุ่งให้สอดไปตามหว่างด้าย ที่มีช่องสอดกระสวยซึ่งทำด้วยไม้

ขั้นที่ ๓ ปล่อยเท้าที่เหยียบคานเหยียบออก เพื่อให้ด้าย พุ่งรวมเป็นหมู่เดียวกันตามเดิม จากนั้นกระทบฟันหวีโดยแรง ฟันหวีจะพาด้ายพุ่งให้เข้ามาประชิดกันเป็นเส้นตรง

ขั้นที่ ๔ เหยียบคานเหยียบอีกครั้งหนึ่ง ซึ่งตรงกันข้าม กับขั้นที่ ๑ กระทบฟันหวีโดยแรงอีกครั้งหนึ่ง จากนั้นจึงพุ่ง ด้ายเส้นที่ ๒ จะทำ ให้ได้ผ้าเนื้อแน่นขึ้น

ขอบคุณแหล่งที่มา

• หนังสือ ๗๖ จังหวัดร้อยดวงใจสืบสานผ้าเอกลักษณ์ไทยดำรงไว้ในแผ่นดิน ลายผ้าเอกลักษณ์ประจำจังหวัด จัดทำโดย สมาคมแม่บ้านมหาดไทย (2565)