พืช

สีธรรมชาติ สามารถใช้ส่วนที่ได้จาก ใบ เปลือก แก่น ราก ดอก ผล เมล็ด เป็นตัวให้สีซึ่งการได้สีนั้น จะต้องใช้การสกัดสี ด้วยกรรมวิธีต่าง ๆ เพื่อรักษาคุณภาพของสีไว้ตามความเหมาะสมของชนิดพืชนั้น ๆ การจําแนกสีย้อมธรรมชาติออกเป็นชนิด ต่าง ๆ ตามแหล่งที่มา

สีธรรมชาติที่ได้จากพืช เป็นแหล่งกลุ่มสีที่มีมากที่สุดและมีสีในส่วนต่าง ๆ ของพืช เช่น ราก แก่น เปลือก ใบ ผล ดอก เมล็ด ยาง ฯลฯ ต่างก็สามารถให้สีสัน และเป็นตัวช่วยติดสีในธรรมชาติ ขึ้นอยู่กับชนิดของพืช รวมทั้งเป็นพืชอาหารแก่แมลงที่ให้สีอย่างครั่ง แมลงอื่น ๆ และ สัตว์ต่าง ๆ อีกด้วย

สัตว์และแมลง

• ครั่ง: แมลงขนาดเล็กอาศัยดูดกินน้ําเลี้ยงในต้นไม้ เช่น ต้นจามจุรี สะแกนา ถั่วมะแฮะ เป็นต้น หลังจากนั้นก็จะสร้างรังห่อหุ้มตัวเอง ส่วนมากนํารังครั่งมาย้อมสีเส้นไหมเพื่อให้ได้สีแดง

•  แมลงโคชินีล: เป็นแมลงจําพวกเดียวกับเพลี้ยแป้ง อาศัยดูดกินน้ําเลี้ยงตามต้นกระบองเพชร พบแถบอเมริกาใต้ ให้สีแดงหรือสีโคชินี

• แมลงเคอร์เมส: สีย้อมสีแดงได้มาจากแมลงเคอร์เมสตัวเมีย ดูเหมือนว่านี่เป็นแมลงที่ให้สีย้อมสีแดงที่ใช้ทําเครื่องตกแต่งพลับพลาในสมัยอิสราเอลโบราณ รวมถึงเสื้อผ้าสําหรับมหาปุโรหิตของอิสราเอล มันเป็นแมลงขนาดเล็กที่อาศัยอยู่บนต้นโอ๊กสีแดงของยุโรปใต้และตะวันออก ในอดีตมันเป็นสีแดงเข้มที่สําคัญมาก ชาวอียิปต์โบราณนําเข้าจากเมโสโปเตเมีย แต่เส้นทางการค้าครอบคลุมทั้งโลกที่รู้จักจากยุโรปไปยังประเทศจีนเมื่อถูกปกครองโดยโรมโบราณ ครึ่งหนึ่งของภาษีของสเปนที่ถูกส่งไปยังเมืองหลวงอยู่ในรูปของ เคอร์เมส แมลงเคอร์เมสถูกเก็บเกี่ยวโดยการขูดอย่างระมัดระวังจากกิ่งไม้ด้วยเล็บมือ สีแดงถูกสกัดโดยการบดขยี้แมลงให้ละเอียดและต้มด้วยน้ําด่างเพื่อสกัดสี

• หอยหนาม: หอยหนามให้สีย้อมสีม่วงที่มีราคาแพงมาก ซึ่งเรียกกันว่าสีไทเรียนหรือสีม่วงจักรพรรดิ สีย้อมนี้ใช้ย้อมพระภูษาของจักรพรรดิโรมัน พบมากในทะเลไทเรียน แถบเมดิเตอเรเนียน หอยหนามชนิดที่ให้สีม่วงหรือสีไทเรียน ได้แก่ หอยสายพันธุ์ Hexaplex trunculus และ Murex brandaris

เชื้อจุลินทรีย์

• เชื้อรา: เชื้อราที่รู้จักกันอย่างแพร่หลาย ได้แก่ การผลิตสีจากเชื้อราสายพันธุ์ Monascus spp. ซึ่งเจริญบนเมล็ดข้าวให้สีแดง ถูกนํามาใช้อย่างมากมาย เช่น ใช้สําหรับเป็นสีผสมอาหารกันมาเป็นเวลานับพันปี ต่อมาได้ถูกพัฒนาสายพันธุ์จนถึงในระดับอุตสาหกรรม และสามารถผลิตสีจากการหมักข้าวชนิดที่ให้สีเหลืองได้

• เห็ด: เป็นเชื้อราอีกชนิดหนึ่งที่นิยมนํามาใช้ประโยชนด้านการย้อมสีสิ่งทอ ได้แก่ การใช้เห็ดตับเต่าชนิดเห็ด ขนมปังกระโหลกและเห็ดผึ้งย้อมสีเส้นไหมพบว่า มีความคงทนของสีต่อการชักและแสงในระดับ 4 เป็นค่าที่ยอมรับได้ตามมาตรฐาน มอก.121 เห็ดขอนแดงให้สีแดงอมส้มเข้ม ย้อมเส้นไหมไทยได้โดยอัตราส่วนที่เหมาะสมของเส้นใยต่อน้ํา คือ 1 : 10

• เชื้อแบคทีเรีย: การใช้สีน้ําเงินย้อมผ้าจากเชื้อแบคทีเรีย Janthinobacterium lividum ซึ่งเลี้ยงในอาหาร TSA medium ซึ่งเมื่อนําไปย้อมฝ้ายและผ้าไหม พบว่าให้โทนสีสวยงามและมีความคงทน

• ไลเคน: ถูกใช้เป็นสีย้อมมานานตั้งแต่สมัยอียิปต์โบราณ ไลเคนที่รู้จักกันดีคือ Rocella tinctoria และชนิดอื่น ๆ ในสกุลนี้ โดยให้สีที่เรียกว่า orchil เป็นโทนสีม่วง ฝรั่งเศสและฮอลแลนด์เป็นประเทศที่เคยผลิตสีจากไลเคนในเชิงอุตสาหกรรมสีเหล่านี้ ใช้ย้อมเส้นใยจากสัตว์ เช่น ขนสัตว์ และไหม

แร่ธาตุ

สีที่ได้จากแร่ธาตุ จัดเป็น “สีอนินทรีย์” ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นออกไซด์ของโลหะหรือสารประกอบเชิงซ้อนของโลหะ สีชนิดนี้มีความคงทนสูงและมีเฉดสีต่าง ๆ เช่น เลดโครเมตมีสีเหลือง ออกไซด์ของเหล็กผสมกับออกไซด์ของโครเมียมให้สีกากี สีธรรมชาติประเภทนี้เป็นสีที่เกิดจากสารประกอบของโลหะจําพวกเหล็ก โครเมียม ตะกั่ว แมงกานีส ทองแดง โคบอลต์ และนิกเกิล ซึ่งในอดีตเป็นกลุ่มสีที่มีความสําคัญมากแต่ในปัจจุบันไม่ปรากฏ แหล่งผลิตและการใช้สีกลุ่มดังกล่าวสําหรับประเทศไทยในปัจจุบัน ยังมีการใช้สีธรรมชาติจากแร่ธาตุในการย้อมสีสิ่งทอ คือ สีจากโคลนและดินแดง ซึ่งเป็นวัสดุที่มีสารประกอบพวกอลูมิโนซิลิเกตและสารประกอบโลหะ

ขอบคุณแหล่งที่มา: กรมหม่อนไหม