ศิลปะและวัฒนธรรมในการทอผ้าสมปักปูม

คำว่า "สมปักปูม" มีความหมายว่า ผ้าที่ขุนนางในราชสำนักสยามได้รับพระราชทานจากพระมหากษัตริย์ เพื่อใช้เป็นเครื่องยศของขุนนางหรือผู้ที่รับราชการมีบรรดาศักดิ์ต่าง ๆ ซึ่งจะนุ่งเฉพาะเวลาเข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทในราชการปกติหรือในพระราชพิธีที่สำคัญเท่านั้น ลวดลายบนผืนผ้าสมปักปูมสามารถจัดลำดับได้ตามลำดับขั้นยศที่เฉพาะเจ้าหน้าที่หรือบุคคลที่ได้รับพระราชทานนี้มีอยู่

สนใจสั่งซื้อผ้าไหมสมปักปูม คลิกที่นี่

"ผ้าปูม," "ผ้าสมปัก," หรือ "ผ้าสมปักปูม" เป็นหนึ่งในประเภทของผ้าที่ทอด้วยวิธีการมัดหมี่ มีลวดลายและสีที่งดงาม ผ้าปูมมักถูกนำมาใช้เป็นเครื่องยศสำหรับบุคคลที่มีตำแหน่งสูง และมักนุ่งเข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทในพิธีทางราชการ

ผ้าสมปักปูมมีความยาวประมาณ 4 เมตร และมีหน้ากว้างประมาณ 1 เมตรถึง 1 เมตรครึ่ง, หรืออาจมากกว่านั้นได้ส่วนหน้ากว้างของผ้าสมปักปูมเกิดจากการนำผ้าที่มัดหมี่ 2 ผืนมาเย็บเพลาะต่อเข้าด้วยกันตลอดความยาวของผืนผ้า แต่ละชิ้นของผ้านี้จะมีลวดลายมัดหมี่ล้อกันหรือเหมือนกัน เมื่อทอผืนแรกลวดลายถูกทอตามปกติ, และเมื่อทอผืนที่สอง, ลวดลายจะถูกพลิกกลับซ้ายขวา เมื่อทอเสร็จส่วนท้องผ้าจะมีลวดลายที่บรรจบกัน, ทำให้มองเห็นเสมือนหนึ่งเป็นผ้าผืนเดียวกันลวดลายจะต่อเนื่องกันอย่างลงตัวสวยงามเมื่อนำมาเย็บเพลาะเข้าด้วยกัน

โครงสร้างของผ้าสมปักปูมถูกแบ่งเป็น 4 ส่วนหลัก ซึ่งมีรายละเอียดดังนี้

1. ท้องผ้า (Central Panel)

• อยู่ตรงกลางของผืนผ้า
  
• เป็นส่วนที่เด่นที่สุดและมีความยาว
  
• เป็นจุดที่สำคัญในการตกแต่งและแสดงลวดลายที่สวยงาม

2. ช่อแทงท้อง (Border or Edging)

• ล้อมรอบท้องผ้าทั้ง 3 ด้าน
  
• ตั้งแต่ขอบด้านล่างของท้องผ้าไปจนถึงขอบด้านบน
  
• เป็นส่วนที่เสริมความล้ำลึกและเพิ่มความสวยงามให้กับผ้า
  

3. สังเวียน (Border or Hem)

• ตั้งอยู่ที่ด้านข้างของท้องผ้า
  
• เป็นขอบผ้าขนาบหรือปิดขอบผ้าที่อยู่ด้านใดด้านหนึ่งของท้องผ้า
  

4. ลายกรวยเชิง (Continuous Design)

• ประกอบด้วยลวดลายที่ต่อเนื่องกัน
  
• เป็นลวดลายที่แสดงความลงตัวและสวยงาม, อาจประกอบด้วยลวดลายที่มัดหมี่ล้อกันหรือเหมือนกัน

เมื่อนำผ้าสมปักปูมสองผืนมาเย็บเพลาะต่อกัน, จะสร้างผ้าสมปักปูมที่สมบูรณ์แบบ, ที่มีสังเวียนขนาบอยู่ด้านข้างของท้องผ้าทั้งสองด้าน โครงสร้างนี้เสริมความสวยงามและความลงตัวของผ้าสมปักปูมในทุกด้าน

วิธีการนุ่งผ้าสมปัก

1. เริ่มต้นการนุ่ง

• คลี่ผ้าออกตามยาวแล้วนำไปโอบไว้ด้านหลัง
• ให้ขอบบนของผ้าอยู่ระหว่างระดับเอว

2. แบ่งผ้า

• แบ่งผ้าให้สั้นข้างและยาวข้าง
• ข้างสั้นนั้นให้เท่ากับเวลานุ่งโจงกระเบนธรรมดา

3. รวบรวมผ้าที่หน้าท้อง

• รวบรวมผ้าเข้ามาบรรจบกันที่หน้าท้อง
• เหน็บชายพกไว้ก่อน

4. การทับข้างยาว

• เอาข้างยาวทับให้เท่ากับข้างสั้นเข้าหาตัว
• เอาเศษที่เหลือตอนชายข้างบนสอดเข้าใต้พกเดิม
• ชักขึ้นไปเป็นปากช้าง

5. ชักพก (Rolled Hem)

• การชักชายนี้เรียกว่า "ชักพก"
• ชายผ้าที่สำหรับจะม้วนจึงหนาบางไม่เท่ากัน
• ข้างขวาเป็นผ้าทบเดียว, ข้างซ้ายเป็นผ้าสองทบ
• เอาชายทั้งสองนี้ทบเข้าหากัน

6. ม้วนผ้า

• พับม้วนผ้าเป็นแบบกลมแบน
• สอดชายผ้าที่ผ่านด้านหน้า
• ลอดใต้หว่างขาไปเหน็บที่กระเบนด้านหลัง

ขั้นตอนทั้งหมดนี้ทำให้ผ้าสมปักปูมถือได้ว่าเป็นผ้าที่มีความลงตัวและมีการนุ่งที่ซับซ้อนและสวยงาม



ปัจจุบันผ้าที่ทอด้วยกรรมวิธีการทอแบบ "ผ้าสมปักปูม" ในบางที่มักถูกเรียกว่า "ผ้ามัดหมี่" หรือ "ผ้าโฮล" (IKAT) นั้นถูกผลิตโดยการทอจากไหมหรือฝ้ายที่ถูกผูกมัดลายเป็นช่วง ๆ ด้วยวัสดุที่ป้องกันไม่ให้สีผ้าสามารถเข้าไปสะท้อนไปที่ส่วนที่ถูกมัดได้ กระบวนการนี้เรียกว่า "การมัดหมี่" (IKAT), โดยมัดเส้นไหมหรือฝ้ายให้เป็นลวดลายก่อนจากนั้นนำไปย้อมสีก่อนการทอ

ในท้องถิ่นของไทย, กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ มีการทอผ้ามัดหมี่ตามแบบฝูงชนและประเพณีของพื้นที่ ยกตัวอย่างเช่น, กลุ่มชาติพันธุ์ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย มักทอผ้ามัดหมี่ทั้งผืนด้วยเส้นไหมเส้นเล็กละเอียด และบางครั้งถูกเรียกว่า "การทอผ้าแบบโฮล"  ซึ่งนำเสนอความหลากหลายของวัฒนธรรมและศิลปะทางการทอในประเทศไทย

ผ้าสมปักปูมหรือผ้ามัดหมี่ในปัจจุบันถือเป็นทรัพยากรที่สำคัญในการสืบทอดและประจำตัวแต่ละชุมชน, นอกจากนี้ยังมีความสำคัญในด้านเศรษฐกิจและวัฒนธรรม ผ้าที่ผลิตขึ้นมีลักษณะที่หลากหลายและสวยงาม, และมักถือเป็นรางวัลที่มีค่าและที่นำมาใช้ในงานพิธี, พิธีกรรม, และการแต่งกายในชุมชน

สนใจสั่งซื้อผ้าไหมสมปักปูม คลิกที่นี่

สำหรับท่านผู้สนใจ ต้องการเลือกซื้อผ้าไหมสำหรับตัดเย็บชุดหรู สามารถเข้าชมเลือกผ้าที่ร้านชอบไหม ผ่านช่องทางนี้ค่ะ www.chobmai.com ทางร้านของเราจำหน่ายผ้าไหมสีพื้น ผ้าไหมลายมัดหมี่ ผ้าไหมพื้นเมือง และผ้าไหมประจำชาติ ผ้าไหมประจำถิ่น มากมายหลากหลายเฉดสี หลายลาย พร้อมงานตัดคุณภาพปราณีตจากช่างผู้เชี่ยวชาญ

ร้านชอบไหมขอเป็นส่วนหนึ่งในการอนุรักษ์วัฒนธรรมอันสวยงามนี้ให้คงไว้ ติดต่อทีมงานร้านชอบไหมเพื่อขอความช่วยเหลือในการเลือกซื้อสินค้าและคำปรึกษาเพิ่มเติมผ่านช่อง "LineOA : @chobmai" ได้ค่ะ ขอบคุณที่สนใจและเลือกซื้อสินค้าของเรา ทาง "ชอบไหม" ยินดีให้บริการค่ะ

แหล่งที่มา

• หนังสือสมปักปูม ภูมิผ้าเขมร ไทย จากราชสำนักสู่สามัญชน
  
• ภาพประกอบบทความจาก: ธงทองผ้าไหมสุรินทร์