สีไหมธรรมชาติจาก "มะเกลือ"

มะเกลือ

• ลําต้น: สูงประมาณ 10-30 เมตร ลําต้นเปลา โคนต้นมักเป็นพูพอน 

• เปลือก: เปลือกเป็นรอยแตกสะเก็ดเล็ก ๆ สีดํา ผิวขรุขระ เปลือกสีน้ําตาลปนเทา

• ใบ: เป็นใบเดี่ยวขนาดเล็กรูปไข่หรือที่เรียงตัวแบบสลับ ปลายใบสอบเข้าหากัน โคนใบกลม หรือมน ผิวใบเกลี้ยง ใบกว้าง 3.5-4.0 ซม. ยาว 9-10 ซม. ใบที่ยังอ่อนจะมีขนปกคลุมทั้งสองด้าน

• ผล: ผลกลม ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 2 ซม. ผิวเกลี้ยง ผลอ่อนสีเขียว ผลแก่สีดํา ผลแก่จัดจะแห้ง มีกลีบเลี้ยงติดบนผล 4 กลีบ ผลแก่ราวเดือนมิถุนายน-สิงหาคม เมล็ด แบน สีเหลือง 4-5 เมล็ด ขนาดกว้าง 0.5-0.7 ซม. ยาว 1-2 ซม

• ดอก: ออกเป็นช่อตามซอกใบ ดอกแยกเพศต่างต้น ดอกตัวผู้มีขนาดเล็ก สีเหลืองอ่อน หนึ่งช่อมี 3 ดอก ดอกตัวเมียเป็น ดอกเดี่ยว ลักษณะดอกเหมือนกัน คือ กลีบรองดอกยาว 0.1-0.2 ซม. ใครกลีบดอกเชื่อม ติดกันเป็นรูปถ้วย ปลายกลีบดอกแยกเป็น 4 กลีบ สีเหลืองเรียนเวียนซ้อนทับกัน ตรงกลางดอกมีเกสร

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

เป็นไม้ขนาดใหญ่ เปลือกในสีเหลือง กระพี้สีขาว กิ่งอ่อนมี ขนนุ่มขึ้นประปราย พบทั่วไปในที่กิ่งโล่งแจ้ง ในป่าผลัดใบ ป่าเบญจพรรณ และป่าดิบ ออกดอกช่วงเดือนมกราคมถึงสิงหาคม

กระบวนการย้อมสีธรรมชาติ 

• การสกัดและย้อมเย็นด้วยผลมะเกลือ

1. นําผลมะเกลือปริมาณ 1 กิโลกรัมสําหรับเส้นไหม 100 กรัม ล้างให้แล้วตําให้ละเอียด

2. ใส่น้ําเติมพอท่วมแล้วขยํามะเกลือกับน้ําสะอาดให้เข้ากันแล้วแช่ทิ้งไว้นาน 30 นาที-1 ชั่วโมง

3. ใช้ผ้าขาวบางกรองเก็บน้ําสีที่สกัดไว้สําหรับย้อมสี 

4. นําเส้นไหมที่ลอกกาวแล้วชุบน้ําบิดหมาด แล้วนํามาย้อมเย็นในน้ํามะเกลือ ขยําเส้นไหมกับน้ํามะเกลือสกัดให้เข้ากัน แล้วแช่ทิ้งไว้นาน 10 นาที

5. ครบเวลาแล้วนําเส้นไหมมาบิดให้หมาด นําเส้นไหมไปกระตุกที่ราวแล้วตากแดด เป็นเวลา 1 วัน สีของเส้นไหมจะเปลี่ยนเป็นสีเขียวอ่อน

6. จากนั้นนําเส้นไหมลงแช่ในน้ํามะเกลือแล้วนําไปตาก แดด สีของเส้นไหมจะเปลี่ยนเป็นสีเทา น้ําตาลและดํา ตามจํานวนครั้งที่ย้อมและตากแดด

• การย้อมมะเกลือทับด้วยใบขี้เหล็ก

1. สําหรับการย้อมทับด้วยใบขี้เหล็ก คือการนําใบขี้เหล็กมาสับให้ละเอียดในปริมาณ 2 กิโลกรัมต่อเส้นไหม 100 กรัม

2. นําใบขี้เหล็กต้มสกัดสีนาน 1 ชั่วโมง แล้วกรองเอาน้ําสีมาใช้ย้อม 

3. ทําผลมะเกลือประมาณ 1 ขีดเติมน้ําพอท่วมขยําแล้วทิ้ง ไว้ประมาณ 10 นาที กรองเอาน้ํามะเกลือมาผสมกับน้ํา ใบขี้เหล็ก

4. นําเส้นไหมที่ลอกกาวแล้วมาชุบน้ําบิดหมาด จากนั้นนํา ไปแช่ในน้ําสกัดสีใบขี้เหล็กผสมมะเกลือนาน 5 นาที

5. นําเส้นไหมไปกระตุกตากแดดทิ้งไว้จนเส้นไหมเปลี่ยนสี ทําซ้ําอีกครั้งจนเส้นไหมสีเข้มขึ้น

• การย้อมมูลไหมแล้วทับด้วยผลมะเกลือ

1. เตรียมมูลไหมปริมาณ 2 กิโลกรัมผสมน้ําร้อนจัด ผสมให้เข้ากันกรองเก็บน้ํามูลไหม

2. เส้นไหมที่ลอกกาวแล้วชุบน้ําบิดหมาด เอาไปแช่กับน้ํามูลไหมที่อุ่นจัดนาน 1 ชั่วโมง

3. ครบเวลาบิดให้หมาดแล้วกระตุกเส้นไหม แล้วพึ่งลมให้แห้ง 

4. จากนั้นนําเส้นไหมมาแช่ในน้ําผลมะเกลือ ขยําเส้นไหมประมาณ 30 นาที

5. นําเส้นไหมไปกระตุกตากแดดทิ้งไว้จนเส้นไหมเปลี่ยนสี ทําซ้ำอีกครั้งจนเส้นไหมสีเข้มขึ้น

• การย้อมมะเกลือแบบย้อมร้อน

1. เตรียมมะเกลือปริมาณ 1 กิโลกรัมต่อเส้นไหม 100 กรัม นํามาตําให้ละเอียด

2. เติมน้ําให้ท่วม นําไปต้มให้เดือด 50 นาที แล้วกรองด้วยผ้าขาวบาง พักไว้ให้เย็น

3. แช่เส้นไหมในน้ําสะอาด 15 นาที เพื่อให้เส้นไหมอ่อนตัว 

4. ปรับปริมาตรน้ําสีสกัดให้ได้ปริมาตร 2 ลิตร เติมสารส้ม 1 ช้อนชา คนให้ละลาย

5. นําเส้นไหมลงในน้ําย้อมที่เตรียมไว้ขยําให้สีเข้าสม่ําเสมอ 15 นาที เป็นการย้อมเย็นแล้วยกเส้นไหมขึ้นพักไว้

6. นําน้ําย้อมตั้งไฟจนได้อุณหภูมิประมาณ 85-90 องศา

7. นําเส้นไหมลงย้อมพร้อมกลับเส้นไหมให้สีสม่ําเสมอ ประมาณ 40นาที เป็นการย้อมร้อน

8. ล้างเส้นไหมในน้ําอุ่น 3 ครั้ง แล้วล้างเส้นไหมในน้ําสะอาด จนสีไม่ตก

9. บิดเส้นไหมให้แห้งหมาด ๆ นํา ๆ ไปกระตุกบนราว 

10. เตรียมน้ําโคลน อัตราส่วนโคลน 1 ลิตร ผสมน้ํา 5 ลิตร คนให้เข้ากัน แล้วนํามากรองด้วยผ้าขาวบาง 

11.จากนั้นนําเส้นไหมที่ย้อมจากมะเกลือลงย้อมในน้ําโคลน ขยําเส้นไหมให้สีสม่ําเสมอ

12. คอยกลับเส้นไหมบ่อย ๆ ทุก 15 นาที นานประมาณ 1 ชั่วโมง

13. ครบเวลานําไปล้างด้วยน้ํายาอเนกประสงค์ 3 ครั้ง แล้ว ล้างด้วยน้ําจนสะอาด

14. บิดเส้นไหมพอหมาด นําไปกระตุกบนราวให้เส้นไหมเรียง ตัวยิ่งในที่ร่ม

• การสกัดและย้อมสีด้วยใบมะเกลือ

1. เตรียมใบมะเกลือในอัตราส่วน 15 กิโลกรัมต่อเส้นไหม 1 กิโลกรัม

2. นําใบมะเกลือมาสับให้ละเอียดจากนั้นใส่ภาชนะสําหรับ ต้มเติมน้ําให้ท่วมวัตถุดิบ แล้วนําไปต้มให้เดือดนาน 1-2 ชั่วโมง

3. ครบเวลาใช้ผ้าขาวบางกรองเก็บน้ําสี พักไว้ให้เย็น 

4. นําเส้นไหมที่ลอกกาวแล้ว ชุบน้ําสะอาดให้อิ่มตัวแล้วบิดให้หมาด นําเส้นไหมไปแช่ในน้ําสีสกัดหรือย้อมเย็นนาน 10 นาที จากนั้นยกขึ้นพักไว้ก่อน

5. นําน้ําสีขึ้นต้มไฟ เมื่ออุณหภูมิ 90 องศาเซลเซียส นําเส้น ไหมลงย้อมสีนาน 1 ชั่วโมง และหมั่นกลับเส้นไหม 

6. ครบเวลายกเส้นไหมขึ้นพักให้เย็นจากนั้นนําไปล้างด้วย น้ําเปล่าจนสะอาด และตากเส้นไหมให้แห้ง

• การสกัดและย้อมสีด้วยเปลือกมะเกลือ

1. เตรียมเปลือกต้นมะเกลือจํานวน 100 กรัม ต่อเส้นไหม 100 กรัม แล้วสับให้เป็นชิ้นเล็ก ๆ

2. เติมน้ําพอท่วมพืชแล้วต้มให้เดือดนาน 1 ชั่วโมง 

3. ครบเวลาใช้ผ้าขาวบางกรองเก็บน้ําสีและปรับปริมาตร ให้ได้ 3 ลิตร

4. นําเส้นไหมลอกกาวแล้วลงแช่ในน้ําสี ไม่ต้องตั้งไฟนาน 5 นาที แล้วนําเส้นไหมพักไว้

5. ต้มน้ําสีแล้วนําเส้นไหมที่พักไว้ลงย้อมนาน 30 นาที ยกเส้นไหมขึ้น

6. นําสารส้มที่บดละเอียดใส่ลงไปในน้ําย้อมคนให้ละลาย จึงนําเส้นไหมลงย้อมต่อไปอีก 10 นาที (ระหว่างย้อม คอยควบคุมอุณหภูมิให้อยู่ระหว่าง 60 – 70 องศาเซลเซียส และหมั่นกลับเส้นไหม)

7. ครบเวลานําเส้นไหมผึ่งให้แห้งในร่มทิ้งไว้ 1 วัน 

8. นําเส้นไหมที่ย้อมได้มาล้างด้วยน้ําสะอาดจนกระทั่งน้ําใส ไม่มีสีหลุดออกมา

9. บิดพอหมาดกระตุกเส้นไหมให้เรียงเส้นผึ่งให้แห้งในร่ม

สีย้อมไหมที่ได้เป็น สีน้ำตาลดำ

สีย้อมไหมที่ได้เป็น สีน้ำตาลดำ

สีย้อมไหมที่ได้เป็น สีน้ำตาลดำ

สีย้อมไหมที่ได้เป็น สีน้ำตาลดำ

สีย้อมไหมที่ได้เป็น สีเทาอมน้ำตาลอ่อน

ขอบคุณแหล่งที่มา: กรมหม่อนไหม