สีไหมธรรมชาติจาก "จอก"

จอก

• ลําต้น: ลําต้นมีความสูงประมาณ 2.5-10 ซม. ทอดขนานไปกับผิวน้ํา มีลักษณะอวบน้ํา

• ใบ: ใบเดี่ยวสีเขียวเรียงสลับ รูปร่างของใบมีลักษณะที่ไม่แน่นอน บางครั้งเป็นรูปรี รูปไข่กลับ รูปใบพัด แต่โดยมาก เป็นรูปสามเหลี่ยม ปลายใบมนหยักลอนเป็นคลื่นๆ ฐานใบมนสอบแคบ ส่วนขอบใบเรียบเป็นสีแดง มีขนขึ้น ปกคลุมแผ่นใบทั้งสองด้าน บริเวณฐานใบพองออกและมีลักษณะอ่อนนุ่มคล้ายกับฟองน้ํา ทําให้สามารถลอยน้ําได้ ใบมีความยาวและความกว้างประมาณ 10-25 ซม. หลังใบเป็นสีเขียวอ่อน ใบไม่มีก้านใบ

• ผล: ผลมีลักษณะเป็นแผ่นบาง ๆ หรือเป็นผลเป็นชนิดแบคเดท (Bacdate) มีกาบหรือใบประดับสีเขียวอ่อนติดอยู่ ภายในผล จะมีเมล็ดอยู่ประมาณ 2-3 เมล็ด บ้างว่ามีจํานวนมาก เมล็ดเป็นสีน้ําตาลอ่อนมีลักษณะกลมยาว เปลือกเมล็ดจะมีรอยย่น 

• ดอก: ออกดอกเป็นช่ออยู่ตรงกลางต้น ตรงโคนใบระหว่างกลาง หรือออกตามซอกใบ ก้านช่อดอกสั้นขนาดเล็กยาว ประมาณ 1.2-1.5 ซม. จะมีกาบห่อหุ้มดอกอยู่ประมาณ 2-3 ใบ มีทั้งดอกเพศผู้และดอกเพศเมียที่แยกกันอยู่ แต่อยู่ในช่อเดียวกัน โดยดอกเพศผู้จะอยู่ด้านบนดอกส่วนดอกเพศเมียจะอยู่ด้านล่าง

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

จัดเป็นวัชพืชน้ําขนาดเล็ก หรือเป็นพรรณไม้ที่ขึ้นลอยและ เจริญเติบโตติดกันเป็นกลุ่มลอยอยู่บนผิวน้ํา ลําต้นมีไหล มีอายุยืนหลายปี มีรากระบบรากแก้วและมีรากฝอยเป็นจํานวนมากออกเป็นกระจุกอยู่ใต้น้ําสีขาว ดอกจอกเป็นดอกที่ไม่มี กลีบดอกและกลีบเลี้ยง ที่โคนดอกเพศผู้จะมีรยางค์แผ่นสีเขียว เชื่อมติดอยู่เป็นรูปถ้วย และมีเกสเพศผู้ประมาณ 4-8 อัน ส่วนดอกเพศเมียจะมีรยางค์เป็นแผ่นสีเขียวติดอยู่เหนือ รังไข่ ชอบแสงแดดจัด ชอบน้ําจืด สามารถพบได้ตามลําคลอง หนองน้ํา นาข้าว และที่ที่มีน้ําขัง

กระบวนการย้อมสีธรรมชาติ

• การสกัดสี

1. นําใบจอกมาสับเป็นชิ้นเล็ก ๆ อัตราส่วนจอก 800 กรัม ต่อเส้นไหม 100 กรัม

2. เติมน้ําปริมาตร 3 ลิตร แล้วต้มให้เดือดนาน 1-2 ชั่วโมง 

3. นําน้ําที่ต้มแล้วมากรองด้วยผ้าขาวบาง เก็บน้ําสีไว้ใช้ย้อมสีเส้นไหม

• การย้อมสี

1. นําเส้นไหมแช่น้ําเปล่า กระตุกให้เรียงเส้นย้อมเย็นนาน 10 นาที แล้วยกเส้นไหมขึ้นพักไว้สักครู่

2. นําน้ําสีขึ้นตั้งไฟ เมื่ออุณหภูมิ 60 องศาเซลเซียส เติมสารส้ม ปริมาณ 5 กรัม คนให้ละลาย

3. นําเส้นไหมย้อมร้อน เมื่ออุณหภูมิ 90 องศาเซลเซียส เริ่มจับเวลาประมาน 1 ชั่วโมง โดยในระหว่างที่ย้อมให้พลิก กลับเส้นไหมเรื่อยๆ

4. เมื่อครบเวลาหรือเส้นไหมติดสีดีแล้ว นําเส้นไหมมาพึ่งให้เย็น 5. จากนั้นล้างน้ําเปล่าให้สะอาด นําเส้นไหมมากระตุกผึ้งในที่ร่ม

สีย้อมไหมที่ได้เป็น สีเหลืองอ่อน

ขอบคุณแหล่งที่มา: กรมหม่อนไหม