ผ้าโฮล ลายผ้าอัตลักษณ์ประจำจังหวัดสุรินทร์

ผ้าโฮล ถือได้ว่าเป็นผ้าชั้นสูงการทอโดยการยกที่เรียกว่าผ้าหน้านางใช้สำหรับสวมใส่ของบุคคลชั้นสูง หรือใช้ในการประกอบพิธีสำคัญ เช่น ใช้คลุมบายศรี ลายผ้าโฮลมาจากการสังเกตการไหลของน้ำ เวลานุ่งเหมือนน้ำไหล ผ้าโฮลได้แบบอย่างมาจากลูกเหลือม เวลางูเลื้อยคลานมีลักษณะเหมือนน้ำไหล มีสองสีสลับกันขึ้นลงตามจังหวะการเลื้อย หรือเงาสะท้อนที่อยู่บนผิวน้ำ อีกประการหนึ่งชายเขมรมีความผูกพันอยู่กับงู ที่เรียกว่า "นาค" เพราะนาคคืองูใหญ่นั่นเอง ลักษณะของผ้าโฮล เป็นผ้ามัดหมี่ที่มีลายเหมือนใบไผ่ด้วยเช่นกัน โครงสร้างของลายคือทแยงทั้ง 2ข้าง เข้าหากัน มีเส้นคั่นลายทอด้วยไหมสีพื้น

ภาพพิธีรำบวงสรวงฉลองสืบศรัทธา พระยาสุรินทรภักดีศรีณรงค์จางวาง ครั้งที่ 10 ประจำปี 2566 สำนักงานประชาสัมพันธ์จังหวัดสุรินทร์

ความสมบูรณ์และความงามที่แสดงออกมาจากผ้าโฮล ที่ต้องใช้ความพยายามและความตั้งใจในการทอขึ้นมา เพราะในแต่ละรายละเอียดของลวดลายต้องผ่านกระบวนการทออันซับซ้อน ทำให้ได้มาซึ่งผ้าที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะ เหมือนกับการสานฝันและความตั้งใจของช่างทอเข้าด้วยกัน ผ้าโฮลเป็นลายผ้าที่เกิดจากความคิดสร้างสรรค์และสัญลักษณ์ทางวัฒนธรรมภูมิปัญญาท้องถิ่นที่มีความหมายลึกซึ้ง เชิญมาทำความรู้จักกับผ้าโฮลผ่านบทความนี้ได้เลย!

ภาพผ้าไหมมัดหมี่ลายโฮล ลายพื้นเมืองสุรินทร์

ผ้าโฮล

ผ้าโฮล เป็นคำเรียกในภาษาเขมร หมายถึง มัดหมี่ เป็นการสร้างลวดลายจากการมัดหมี่ที่เส้นพุ่ง การทอผ้าโฮลแบบดั้งเดิมของจังหวัดสุรินทร์ ศรีสะเกษ และร้อยเอ็ด จะมัดหมี่และย้อมสีโดยใช้ลวดลายตต้นแบบ คือ ลายพุ่มข้าวบิณฑ์ ก้านแย่งที่พบในผ้าปูม แล้วนําไปแยกกรอเข้าหลอดเส้นพุ่ง เรียงกันเป็น ๒ ชุด เพื่อแยกลาย เมื่อเวลาทอจะดึงเส้นพุ่งให้ลายยักเยื้องเหลื่อมกันเล็กน้อย แล้วคั่นด้วยเส้นไหมสีพื้น ดังนั้น ลวดลายที่ปรากฏจึงไม่ได้เกิดจากการมัดหมี่เพียงอย่างเดียว หากแต่เกิดจากการดึงหมี่เส้นพุ่งให้ยักเยื้องเป็นการซ่อนลวดลายต้นแบบที่มัดไว้เดิม ได้เป็นผ้าลายใหม่

ในปัจจุบัน มีการทอผ้าที่มีลวดลายคล้ายผ้าโฮล เช่น ลายใบไผ่โดยการมัดหมี่ เป็นลายใบไผ่แล้วนํามาทอแบบไม่ต้องดึงหมี่เพื่อให้ลายตรงกันซึ่งทําได้ง่ายกว่า เรียกกันว่า โฮลประยุกต์หรือโฮลจับจอง หรือโฮลนังเปรย ซึ่งมิใช่ผ้าโฮลที่ทอแบบ ดั้งเดิม

ภาพ เสื้อผ้าไหมแท้ ตัดเย็บจากผ้าไหมลายโฮลสุรินทร์

โฮลเปราะห์

ผ้าโฮลเปราะห์ (ลายโฮลผู้ชาย) เป็นผ้ามัดหมี่ของกลุ่มคนไทยเชื้อสายเขมรบริเวณอีสานใต้ มีลวดลายและสีสันต่าง ๆ กัน ใช้เป็นผ้านุ่งโจงกระเบนของผู้ชาย ในสมัยโบราณเรียก “ผ้าปูมเขมร” ราชสำนักใช้เป็นผ้าพระราชทานให้ข้าราชบริพารตามตำแหน่ง เป็นผ้าขนาดใหญ่ กว้างยาวมาก มักมีเชิง คล้ายผ้าปาโตลาของอินเดีย บางทีเรียก ผ้าสมปัก หรือ ผ้าสองปัก ภาษาเขมรหมายถึงผ้านุ่ง ซึ่งจะพระราชทานให้ตามยศ เช่น สมปักปูม สมปักกรวยเชิง สำหรับข้าราชการชั้นสูง ผ้าสมปักริ้ว ผ้าสมปักลาย สำหรับข้าราชการระดับเจ้ากรมและปลัดกรม ผ้าสมปักล่องจวนที่มีพื้นสีขาวสำหรับพราหมณ์นุ่ง ได้ยกเลิกไปในสมัยราชการที่ 5

ลายโฮลเปราะห์ มีโครงสร้างเหมือนขนมเปียกปูนซ้อนกัน การซ้อนคือการยกทองนั่นเอง ใช้เส้นไหมน้อยที่มีคุณภาพดีที่สุด

คำว่า “โฮล” ในภาษาเขมรสุรินทร์สมัยหลังคำจำกัดความของคำว่า “โฮล” ได้มีความหมายแคบลงมาอีก ใช้เรียกเฉพาะเจาะจงถึง ผ้านุ่งที่สร้างจากกระบวนการมัดย้อมเส้นพุ่ง แล้วนำมาทอให้เกิดลวดลายต่างๆ แบบผ้าปูมของขุนนางใรราชสำนักสยาม มีกรอบมีเชิงสำหรับบุรุษให้นุ่ง เรียกว่า“โฮลเปราะห์” และสตรีใช้นุ่งทอเปลงเป็นลายริ้ว เรียกว่า “โฮลแสร็ย”

ลายโฮลผู้หญิง (โฮลสะไรย์) เป็นผ้ามัดหมี่ที่เกิดจากการมัดหมี่ลวดลายเดียวกันกับ ผ้าโฮลเปราะห์ แต่เมื่อนำมาทอจะใช้วิธีการดึงลายให้เกิดลวดลาย อีกแบบหนึ่ง และเพิ่มองค์ประกอบของลวดลายเพิ่มเข้าไป คือมีลายสายฝน หางกระรอกและคั่นด้วยเส้นพื้นสีแดงครั่งเป็นต้น ซึ่งแตกต่างจากลายโฮลเปราะห์ เอกลักษณ์อย่างหนึ่งของผ้า คือบริเวณริมผ้าจะมีเส้นสันนูนขนานไปกันทั้งสองด้าน ในทิศของแนวเส้นพุ่งอันเนื่องจากการจัดลวดลายแล้ว ม้วนเส้นไหม ที่เหลือสอดเข้าในช่องว่างของเส้นยืน จากนั้นทอทับ ทำให้ริมผ้าของผ้ามัดหมี่สุรินทร์มีความหนาและแข็งแรง

ลายโฮลสแรย์ ของผู้หญิง เว้นขอบเป็นผ้านุ่งสำหรับผู้หญิง จนมีคำกล่าวว่า นุ่งผ้าไหมใส่ประเกือม

ปัจจุบันนี้ โฮลเปราะห์ (โฮลสำหรับผู้ชายนุ่ง) แทบหาตัวคนผลิตไม่ได้และไม่เป็นที่รู้จักกันในวงกว้างอีกต่อไป คำว่า”โฮล” ในปัจจุบันแทบจะมีความหมายตกไปอยู่ที่โฮลแสร็ย (โฮลสตรี) เกือบทั้งหมดเพราะฉะนั้นคำว่า”โฮล” โดดๆ ในภาษาเขมรสุรินทร์ปัจจุบันจึงมีความหมายเจาะจงอยู่ในแค่ผ้าโฮลลายริ้วที่สตรีใช้นุ่งเท่านั้น คำเรียกผ้าโฮลสตรี ชนิดเดียวกันนี้ในภาษาเขมรสุรินทร์ได้เรียกปลีกย่อยออกไปอีกหลายอย่าง เช้น โฮลปันเตื๊อด (บรรทัด) โฮลปะนะ, โฮลอันลูย



โฮลเกียด โฮลคชเกียรติ โฮลเกียรติ เป็นการทอคล้ายกันกับผ้าโฮลอื่นๆ แต่เป็นการใช้กระสวยเดียวให้เป็นลายฟันปลา เชื่อกันว่าผู้สวมใส่จะได้มีเกียรติยศ ชื่อเสียง

ผ้าโฮลเป็นผ้าที่มีคุณภาพดีมาก เพราะการทอผ้าชนิดนี้ใช้เส้นไหมน้อย(ส่วนในสุดของเส้นไหม) ในการทอทำให้เป็นผ้าไหมมัดหมี่เนื้อแน่นเส้นไหมเล็กละเอียด เนื้อผ้าจะบางเบา เนื้นแน่นเนียน อ่อนนุ่ม ลวดลายสีสันเป็นแบบฉบับของชาวสุรินทร์ ซึ่งได้รับอิทธิพลวัฒนธรรมจากศิลปะของเขมร

บทความนี้ทางเราได้สืบค้นเรื่องราวของผ้าโฮล เริ่มจากความหมายถึงกลวิธีถักทอและลวดลายอันยิ่งใหญ่ที่มีเอกลักษณ์เฉพาะ ผ่านวัฒนธรรมและภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ลึกซึ้ง ทำให้ได้รู้ว่าผ้าโฮลไม่ได้เป็นแค่ผืนผ้า แต่ยังเป็นการสื่อสารที่สะท้อนถึงความสมบูรณ์และความงามของวัฒนธรรมไทย-เขมร ดังนั้นเชิญคุณมาสั่งซื้อผ้าโฮลกับทางเราได้เลยแล้วคุณจะได้ผ้าไหมที่สุดยอดในแบบฉบับของตัวคุณเอง

สำหรับท่านผู้สนใจ ต้องการเลือกซื้อผ้าไหมสำหรับตัดเย็บชุดหรู สามารถเข้าชมเลือกผ้าที่ร้านชอบไหม ผ่านช่องทางนี้ค่ะ www.chobmai.com ทางร้านของเราจำหน่ายผ้าไหมสีพื้น ผ้าไหมลายมัดหมี่ ผ้าไหมพื้นเมือง และผ้าไหมประจำชาติ ผ้าไหมประจำถิ่น มากมายหลากหลายเฉดสี หลายลาย พร้อมงานตัดคุณภาพปราณีตจากช่างผู้เชี่ยวชาญ

ร้านชอบไหมขอเป็นส่วนหนึ่งในการอนุรักษ์วัฒนธรรมอันสวยงามนี้ให้คงไว้ ติดต่อทีมงานร้านชอบไหมเพื่อขอความช่วยเหลือในการเลือกซื้อสินค้าและคำปรึกษาเพิ่มเติมผ่านช่อง "LineOA : @chobmai" ได้ค่ะ ขอบคุณที่สนใจและเลือกซื้อสินค้าของเรา ทาง "ชอบไหม" ยินดีให้บริการค่ะ

ขอบคุณแหล่งที่มา

• หนังสือ ผ้าลายอัตลักษณ์จังหวัดสุรินทร์ ภูษาศิลป์จากท้องถิ่นสู่สากล