ทำความรู้จัก ผ้าไหมพื้นบ้านไทย

ทำความรู้จัก ผ้าไหมพื้นบ้านไทย

ผ้ายกในผืนหนึ่งมันมีทั้งชีวิตและวิญญาณอยู่ในนั้น แล้วไหมในผ้าผืนหนึ่งของผ้าไหม ชีวิตของตัวหนอน ตัวดักแด้ไหมมีกี่พันตัว ที่ต้องตายเพราะการทำเส้นใยเราสังเกตได้เลยว่าถ้าผ้าผืนนั้นที่คนทอ คนทอช่วงระยะที่เขาทออารมณ์เขาเป็นอย่างไร เพราะฉะนั้นพวกนี้มันมีทั้งจิตและวิญญาณอยู่ในตัวของมัน เรื่องออกแบบเป็นเรื่องง่าย เรื่องผลิตไม่ใช่เรื่องยาก เรื่องขายก็ไม่ใช่เรื่องยาก ทำอย่างไรให้คนซื้อเอาไปใช้ให้ได้สำเร็จลุล่วงโดยที่ไม่มีปัญหาอันนี้เป็นเรื่องยากที่สุด หัตถกรรมสิ่งทอพื้นบ้านไทยชาวโรงบาลเคยให้คำจำกัดความแบบง่ายง่าย พร้อมอธิบายคำว่าสิ่งทอหรือ Textile ก็คือการทอ การถักเปีย หรือการประกอบร่างขึ้นมาในรูปของแผ่นระนาบสองมิติ ได้แก่ ผ้า เสื่อและพรหม และหนึ่งในชนิดของสิ่งทอ ที่ถือว่ามีกระบวนการสร้างสรรค์ที่ซับซ้อน และเต็มเปี่ยมไปด้วยภูมิปัญญาประจำถิ่นนั่นก็คือ

หัตถกรรมสิ่งทอพื้นบ้านไทย 

ประเทศไทยมีผู้ผลิตผ้าทอพื้นบ้านมากกว่า 4700 แห่ง และมีศักยภาพในการผลิตผ้าทอ จากเส้นไหมส่งออกเป็นอันดับที่เจ็ดในภูมิภาคเอเชีย ซึ่งมีมูลค่าเฉลี่ยราว 4.6 ล้านเหรียญดอลลาร์สหรัฐ

นอกจากการพัฒนาผลิตภัณฑ์ เพื่อตอบสนองความต้องการของตลาด และการสร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจแล้ว หัตถกรรมเครื่องทอไทย ยังมีความเชื่อมโยงในมิติของการพัฒนาคุณภาพชีวิต สะท้อนถึงวิถีการดำรงค์ชีวิต ความเป็นอยู่ของชุมชน รวมไปถึงการต่อยอด ในอุตสาหกรรมการท่องเที่ยวในท้องถิ่นได้อีกด้วย 

หัตถกรรมสิ่งทอพื้นบ้านครอบคลุมถึงเส้นใย เส้นด้าน ผืนผ้า และผลิตภัณฑ์แปรรูปจากสิ่งทอ ที่ผลิตขึ้นโดยช่างทอเกษตรกร วิสาหกิจชุมชนในประเทศไทย ที่ต้องอาศัยความชำนาญ ทักษะฝีมือ และภูมิปัญญาพื้นบ้าน ในมุมมองของนักออกแบบ ผ้าทอแบ่งเป็นสององค์ประกอบด้วยกัน อันแรกก็คือในเรื่องของตัวเนื้อผ้า หรือว่าโครงสร้างของการทอ เป็นการนำเอาเส้นได้มาขัดสานกันในทิศตั้งฉาก และอีกส่วนหนึ่งก็คือลักษณะทางกายภาพ สิ่งที่มองเห็นหรือว่าสิ่งที่สัมผัสได้ทางกายภาพ ก็อย่างเช่นพวกลวดลายสีและผิวสัมผัส โดยที่การศึกษาเกี่ยวกับผ้าทอพื้นบ้านของเรา ก็จะต้องมีการศึกษาในสองส่วนด้วยกัน ได้แก่วัสดุและโครงสร้างการทอ รวมถึงคุณค่าทางสุนทรีย์ยะด้วย 

แรงบันดาลใจในการศึกษาเกี่ยวกับผ้าทอพื้นบ้าน

โดยแรงบันดาลใจที่ทำให้สนใจศึกษา เกี่ยวกับผ้าทอพื้นบ้านของไทย เกิดจากการที่ได้มีประสบการณ์จริง ได้ไปทัศนศึกษาสำรวจแหล่งผลิต หัตถกรรมสิ่งทอพื้นบ้านในภาคเหนือและภาคอีสาน ได้ดูตั้งแต่กระบวนการปลูกหม่อนเลี้ยงไหม การทอผ้าการย้อมสีผ้า จนกระทั่งการแปลรูปเป็นชิ้นงานผลิตภัณฑ์ เป็นกระบวนการที่ต้องใช้เวลา ทักษะและภูมิปัญญา ที่สืบทอดต่อกันมาในการผลิตชิ้นงานที่เป็นผ้าทอนั้นขึ้นมา ในส่วนของนักออกแบบจึงมีความท้าทาย ที่อยากจะใช้การออกแบบมาช่วย แก้ภาพลักษณ์ของผ้าพื้นบ้านไทย ที่ใช้งานยากหรือว่าใช้แล้วดูสูงอายุ หรือมีราคาแพงมากกว่าสินค้าที่ผลิตในระบบอุตสาหกรรม และซ้ำร้ายก็ยังดูแลรักษายากอีกด้วย ก็คิดว่าการออกแบบจะมาช่วยทำให้ ผ้าไทยยังคงอยู่ตลอดไป แต่ต้องอยู่ในบริบทรูปแบบของผลิตภัณฑ์ใหม่ และสามารถตอบโจทย์ของผู้บริโภคและผู้ผลิตได้ในวงกว้าง 

การทอผ้าพื้นบ้าน มีธรรมเนียมและวิธีการทอที่สืบทอดจากรุ่นสู่รุ่น โดยลวดลายของผ้าจะต่างกันไปตามภูมิภาค จังหวัดชุมชน หรือแม้กระทั่งระดับครอบครัว การใช้สอยผ้าทอก็จะสอดคล้องกับประเพณีและวิถีชีวิตชุมชน อาชิใช้เป็นผ้านุ่ง (ผ้าซิ่น) ผ้าขาวม้า ย่ามใส่ของ ผ้าปูที่นอน และตุงประดับ

หัตถกรรมสิ่งทอพื้นบ้านไทยผลิตขึ้นมาเพื่อใช้ในชีวิตประจำวัน ไม่ว่าจะเป็นเสื้อผ้าเครื่องนุ่งห่ม ของใช้หรือว่าของที่ใช้ในโอกาสพิเศษ อย่างเช่นนำไปถวายวัดหรือว่าใช้ในเทศกาลศาสนา อย่างเช่นคนอีสานทำหมอนลายขิดขึ้นมา เพื่อถวายพระในงานเทศกาลบุญผะเหวด (พระเวส)หรือว่าคนใต้ทำเสือปาหนันขึ้นมา เพื่อใช้ในพิธีแต่งงานต้อนรับแขกเป็นต้น ดังนั้นชิ้นงานที่ผลิตออกมา ถ้าตอบสนองในเรื่องของความเชื่อ พิธีกรรมทางศาสนา ก็จะเป็นลวดลายที่มีความเฉพาะ หรือมีกรรมวิธีการทอที่ค่อนข้างปราณีตละเอียด ส่งผลให้ชิ้นงานนั้นมีความพิเศษ ที่สามารถสื่อสารเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ย้อนกลับไปในอดีตได้ว่าในยุคนั้นคนคิดอย่างไร กับสิ่งที่เกี่ยวกับความเชื่อนั้นๆ 

วัสดุในการทอผ้าพื้นบ้าน

วัสดุที่ใช้ในการทอผ้าพื้นบ้านไทย ได้แก่เส้นใย เส้นด้าย โดยส่วนมากจะใช้เป็นเส้นใย สองตัวด้วยกัน ก็คือเส้นใยฝ้ายและเส้นใยไหม ส่วนเส้นใหญ่อื่นๆอย่างเช่นเรย่อน หรือที่เรียกว่าเป็นซีกวง และผลิตภัณฑ์ที่เป็นพวกใยผสม อย่างเช่นตัวโพลีเอสเตอร์ผสมฝ้าย หรือที่เรียกว่าเป็นตัว T/C หรือโพลีเอสเตอร์ผสมเรย่อน ก็คือ T/R 
เส้นใยฝ้ายจัดเป็นเส้นใยเซลลูโลสจากพืชชนิดเส้นในสั้น มีคุณสมบัตินุ่มฟูดูดกลืนความชื้นได้ดี ระบายความร้อนดีทำให้สวมใส่สบาย นำไฟฟ้าดีจึงไม่เกิดไฟฟ้าสถิต ดูแลรักษาง่ายแต่ยืดหยุ่นและคืนตัวน้อย ทำให้ยับยาก ไม่ทนรา แสงแดด และกรดแก่ มีแหล่งผลิตอยู่ในภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย เหมาะสมกับการนำมาใช้ทำเครื่องนุ่งห่ม และผลิตภัณฑ์ผ้าในชีวิตประจำวัน ใส่แล้วรู้สึกเย็นสบายในสภาพอากาศร้อนชื้น และรู้สึกอบอุ่นในสภาพอากาศเย็น ในประเทศไทยเริ่มปลูกฝ้ายในช่วงต้นฤดูฝน ราวเดือนพฤษภาคมต่อกับเดือนมิถุนายน ใช้เวลาประมาณหกถึงเจ็ดเดือนดอกฝ้ายจะแก่ และแตกปุยสามารถเก็บเกี่ยวได้ ประมาณเดือนพฤศจิกายนถึงเดือนธันวาคม การปลูกฝ้ายมักจะทำคู่ขนานกับการปลูกข้าว ซึ่งเป็นอาชีพหลักของเกษตรกรไทย พันธุ์ฝ้ายพื้นเมืองของไทยที่นิยมนำมาใช้ทอผ้า ได้แก่ฝ้ายขาวและฝ้ายสีน้ำตาล(ฝ้ายตุ่ย) การนำเส้นใยฝ้ายมาปั่นเป็นเส้นด้ายทำได้สองลักษณะ ก็คือการปั่นหรือว่าเข็นด้วยมือ เรียกว่าเป็นเส้นด้ายเข็นมือจะมีลักษณะความไม่สม่ำเสมอ แล้วก็มีราคาค่อนข้างแพง ส่วนการทำให้เกิดเส้นด้ายในระบบอุตสาหกรรม เราก็จะเรียกว่าเป็นเส้นด้ายโรงงาน ก็จะมีลักษณะเส้นที่มีความเรียบมีความสม่ำเสมอ แล้วก็ราคาค่อนข้างไม่แพง 

เส้นใยไหมจัดเป็นเส้นใยโปรตีนจากธรรมชาติ ชนิดเส้นใยยาวต่อเนื่อง เกิดจากของเหลวในต่อมบนหัวของหนอนไหม เมื่อเจริญเติบโตเต็มที่จะถูกพ่นออกมาในรูปเส้นใยยาวต่อเนื่อง ชาวจีนรู้จักการเลี้ยงหนอนไหม เพื่อเอาเส้นใยรอบๆรังของหนอนไหม มาใช้ทอผ้ามาเป็นเวลาหลาย 1000 ปี แหล่งผลิตไหมในประเทศไทยอยู่ที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ไหมที่ช่างทอผ้าในประเทศไทยนิยมใช้มีสองชนิด คือ ไหมหม่อน (Mulberry silkworm) กินใบหม่อนเป็นอาหาร เส้นใยมีสีขาวและสีเหลือง มีหลากหลายสายพันธุ์ เส้นเล็ก ละเอียด เหนียว ผิวเรียบ ขึ้นเงา ดูดความชื้น ระบายความร้อนดี ทำให้สวมใส่สบายยืดหยุ่น ปานกลาง ทำให้ทนยับได้บ้าง นำไฟฟ้าไม่ดีทำให้เกิดไฟฟ้าสถิต ผ้าแนบติดตัว ดูแลรักษายาก ราคาแพงเนื่องจากมีกรรมวิธีการผลิตที่ซับซ้อน

ไหมอีรี่ (Eri silkworm) ส่วนไหมอีรี่เป็นไหมทางเลือก กินใบมันสำปะหลังหรือใบละหุ่งเป็นอาหาร เส้นใย มีสีขาวตุ่นเหนียว ผิวค่อนข้างหยาบ พองฟู หยิกงอ ไม่เรียบ มีปุ่มปมคล้ายขนแกะแต่นุ่มกว่า มีความมันเงาปานกลาง มีคุณสมบัติให้ความอบอุ่นในสภาพอากาศเย็น และดูดซับความชื้น ระบายอากาศได้ดี ทำให้สวมใส่สบายในสภาพอากาศร้อน ซักรีดดูแลรักษาง่ายย้อมติดสีธรรมชาติได้ดี

สำหรับท่านผู้สนใจ ต้องการเลือกซื้อผ้าไหมสำหรับตัดเย็บชุดหรู สามารถเข้าชมเลือกผ้าที่ร้านชอบไหม ผ่านช่องทางนี้ค่ะ www.chobmai.com ทางร้านของเราจำหน่ายผ้าไหมสีพื้น ผ้าไหมลายมัดหมี่ ผ้าไหมพื้นเมือง และผ้าไหมประจำชาติ ผ้าไหมประจำถิ่น มากมายหลากหลายเฉดสี หลายลาย พร้อมงานตัดคุณภาพปราณีตจากช่างผู้เชี่ยวชาญ

ร้านชอบไหมขอเป็นส่วนหนึ่งในการอนุรักษ์วัฒนธรรมอันสวยงามนี้ให้คงไว้ ติดต่อทีมงานร้านชอบไหมเพื่อขอความช่วยเหลือในการเลือกซื้อสินค้าและคำปรึกษาเพิ่มเติมผ่านช่อง "LineOA : @chobmai" ได้ค่ะ ขอบคุณที่สนใจและเลือกซื้อสินค้าของเรา ทาง "ชอบไหม" ยินดีให้บริการค่ะ

ขอบคุณแหล่งที่มา

• Sacitchannel